फष्ट पर्सन

 सभ्यता

मनभित्रको कुरालाई खुलस्त भन्ने उनको बानी रैछ । नारायणी उच्च माविको प्राङ्गणमा भेटिदा उनी उत्साहित थिईन् । उत्साह भित्र लुकेको थियो उनले गरेको काम । संविधानसभाको चुनावमा उनले भोट दिएकी थिईन् । भरतपुर १० की सभ्यता खनाल (२६) ले यस पटकको निर्वाचनमा भरतपुर १० मा रहेको नारायणी उच्च माविबाट मतदान गरिन् ।
संसारको सुन्दरतालाई आँखाले कैद गर्न नसक्ने उनले सहयोगीको सहयोगमा भोट दिईन् । यसअघिको निर्वाचनमा पनि सहभागी भएकी उनलाई यो पटक भोट दिन जाँदा पहिले जस्तै असहज महशुस भयो ।
अघिल्लो पटक पहिलो चोटी भोट दिँदा उनलाई उत्साह लागेको थियो । यसपाली भने पहिले जस्तो उत्साह उनमा थिएन । किनभने यो पटक पनि उनले पहिले जस्तै सहयोगी लिएर भोट हाल्न जानुप¥यो । आफुले दिने गोप्य मत अरुलाई भनेर हाल्न लगाउँदा मतदानको गोप्यता नै रहेन ।
‘आफु फष्ट पर्सन हुन पाईएन’ सहयोगीको साथमा मतदान गर्नुको बाध्यता सुनाउँदै उनले आफ्नो कुरा खोलिन् –‘सेकेन्ड पर्सनलाई विश्वास गर्नु बाध्यता भयो ।’ सप्तगण्डकी बहुमुखी क्याम्पसबाट स्नातक गरेकी उनी आफुलाई एक सक्षम नागरिक भन्न रुचाउँछिन् ।
‘अहिलेसम्म हरेक तहको पढाई मैंले पहिलो श्रेणीमा उत्र्तीण गरेको छु’ सभ्यता भन्छिन्–‘ स्नातकोत्तर पढ्ने तयारीमा छु । घरमा सबै काम गरिराखेको छु ।’ यस पटकको चुनावमा उनले शारीरिक अशक्तहरुको पक्षमा आवाज उठाउने उम्मेदवार र पार्टीलाई भोट दिएकी छिन् ।
आँखा नदेख्नेहरुको लागि पनि विकल्पको व्यवस्था गर्न सकिने उनलाई लागेको थियो । जुन उनले यो निर्वाचनमा पाईनन् । आफु सक्षम भएर पनि मतदानको लागि अरुमा भर पर्नुपर्दा उनलाई अफठ्यारो महशुस भएको हो ।
सभ्यताका अनुसार शारीरिक अशक्तलाई असक्षम बनाउने काम समाजले गरेको छ । समाजले दृष्टिविहीन लगायतका शारीरिक अशक्तलाई हेर्ने दृष्टिकोण परिवर्तन हुनु आवश्यक रहेको उनले बताईन् । २०३९ देखी विद्येयक पारिद गरेपनि शारीरिक रुपमा अशक्त भएकालाई समाजमा समान अधिकार कार्यान्वयनको अवस्था नभएकोले अब बन्ने संविधानले आफुजस्ताको पक्षमा नीति बनाओस् भन्ने उनी चाहन्छिन् ।

लक्ष्मी 

पश्चिम चितवन गुञ्जनगरकी लक्ष्मी सुवेदी (२४) ले पहिलो पटक संविधान सभाको चुनावमा मतदान गरिन् । आमा चौमाया सुवेदीको सहयोगमा गुञ्जनगर उच्च माविको मतदान केन्द्रमा पुगेर मतदान गर्दा उनी उत्साहित देखिईन् ।
‘पहिलो पटक राखेको हो’ मतदान गरेपछि उनले भनिन् –‘खुशी लागेको छ समयमा नै संविधान बन्नुपर्छ’ । सप्तगण्डकी बहुमुखी क्याम्पसको कक्षा ११ पढ्ने उनी संविधानमा आफु जस्ता शारीरिक अशक्तको आवाजहरु पनि समेटियोस् भन्ने चाहन्छिन् ।
सभ्यता र लक्ष्मी जस्तै दृष्टिविहीनहरुले यो पटकको चुनावमा सहयोगीको साथ लिएर भोट दिए । उनीहरुले उत्साहित हुने नेतालाई दिएको भोटको कत्तिको कदर हुनेछ त्यो त आउने दिनमा थाहा नै भैहाल्छ । अर्को हुने चुनावमा भने सभ्यता र लक्ष्मीले सहयोगको सहयोग लिनुपर्ने बाध्यता हुने छैन की ??

बढ्दो यौन दुव्र्यवहारको घटना

तारा (परिवर्तित नाम) हुन चाहन्थिन् सबैको सहारा । तर उनी नै अहिले अरुको सहारामा बस्नु परेको छ । पेटमा हुर्कदै गरेको शिशुको सहाराको लागि । खेल्ने, कुद्ने र दौडने कलिलो उमेर उनको छ । १३ बर्षिया बालिका उनी आफुभित्र अर्को बालकलाई हुकाउँदै छिन् । यौन दुव्र्यवहारको शिकारमा परेर उनी गर्भवती भएकी छिन् ।
दाईको साईनो लगाएर घरमा चिनजान बढाएको मान्छेबाट नै उनी बलात्कृत भईन् । डर, त्रास र धम्कीले आफु माथि भएको दुव्र्यवहार कोहीसँग भन्न सकिनन् । अर्को पटक पनि त्यही मान्छेबाट बलात्कृत भएपछि मात्रै उनको परिवारले थाहा पाए । मासिक रुपमा भैरहेको महिनावारीले पनि तारालाई आफु दुई जीउकी भएको पत्तो नै भएन ।
बढ्न थालेको पेटले उनको परिवारलाई झस्कायो अनि जाँच गर्दा गर्भ बसेको थाहा भयो । गर्भको शिशुले छ महिना पुरा गरिसकेपछि मात्र तारालाई महशुस भयो की आफु दुई जीउकी भएको छु । ८ कक्षाकी विद्यार्थी ताराले गर्भवती हँुदाका लक्षणहरु किताबमा पढेकी मात्र थिईन् । अहिले आफुले नै महशुस गर्नु बाध्यता बनेको छ ।
कक्षामा प्राय पहिलो र दोस्रो हुने उनको पढाई रोकिएको छ । दुई महिनादेखी उनी एक संस्थाको आश्रयमा छिन् । डाक्टरले उनलाई एक महिनापछि प्रसुती हुने समय दिएको छ । आफु माथि भएको घटनाले उनलाई छट्पटि गराउँछ । आफुलाई दुव्र्यवहार गर्ने माथि आक्रोश र रिस उठ्छ । भन्छिन् –‘त्यसले सजाय पाओस्, अरुलाई फेरी यस्तो गर्न नसकोस् ।’
त्यो घटनाले उनलाई कम बोल्ने बनाएको छ । खुलेर कुरा गर्न नसक्ने भएकी छिन् । समय कटाउन हस्तकलाका सीपहरु सिकेकी छिन् । विद्यालयकी जेहेन्दार छात्रा उनको कक्षा ७ बाट पास हुँदा ९२ प्रतिशत अंक ल्याएर तेस्रो भएकी थिईन् । अब पनि उनी आफ्नो पढाईलाई निरन्तरता दिन चाहन्छिन् । पढेर प्रहरी हुन्छु भन्छिन् । अनि अपराधी कार्बाही गर्ने तारा बताउँछिन् ।
परिवारमा सबैसँग घुलमिल भैसकेको एउटै वडामा बस्ने विवाहित पुरुषबाट उनी बलात्कृत भएकी हुन् । पुर्व लडाकु रहेका २५ वर्षे ती पुरुषले डर र धम्की देखाएर तारासँग यौन शोषण गरे । घरमा कोही नभएको मौकामा बन्दुक देखाएर आफुसँग जबरजस्ती गरेको ताराले बताईन् । जसको पीडा कम गर्न ताराले धेरै कष्ट भोग्नु परिरेहेको छ ।
जवरजस्ती करणी गरेको आरोप लागेका ती पुरुष अहिले पुर्पक्षका लागि जिल्ला कारागार भरतपुरमा छन् । बालिका बलात्कृत भएर गर्भवती भएको केश अदालतको इतिहासमा नै पहिलो पटक आएको सहायक जिल्ला न्यायधिवक्ता रामचन्द्र शर्मा बताउँछन् । अदालतसम्म आईपुगेको जवरजस्ती करणीमा परेर गर्भवती भएको घटनाको बारेमा बताउँदै शर्माले भने – ‘बालिका मात्र नभएर महिलाको केशमा पनि यो पहिलो हो’ ।
ताराको जस्तो केश जिल्लामा एक मात्र भएपनि महिला तथा बालिका माथि हुने गरेको यौन दुव्र्यवहारको घटनाहरु भने बढेका छन् । गएको आर्थिक वर्ष चितवन जिल्ला अदालतमा ४७ वटा करणीका मुद्धाहरु दर्ता भएका छन् भने आर्थिक ०६८÷०६९ मा ४२ र ०६७÷०६८ मा १७ वटा जवरजस्ती करणीका मुद्धा दर्ता भएका छन् । जिल्ला अदालतको तथ्याङ्क अनुसार पनि पछिल्लो वर्षहरुमा बलात्कारको घटनाहरु बढेको पाईन्छ ।
चितवन जिल्ला अदालतका श्रेस्तेदार दिनबन्धु बरालका अनुसार चितवन जिल्ला अदालतमा दर्ता भएका करणीका मुद्धाहरुमा अधिकांश प्रमाणित हुने गरेको छ । जुन तथ्याङ्कले पनि जवरजस्ती करणीका घटनाहरु बढेको पुष्टि गर्छ । दोषीलाई सजायँ हुदाँ पीडितलाई मनौवैज्ञानिक रुपमा पनि न्याय मिल्ने भएकोले अदालतमा जवरजस्ती करणीका मुद्धाहरुको संख्या बढेको श्रेस्तेदार बराल बताउँछन् ।

जलकुम्भी

यौन दुव्र्यवहारको शिकार महिला मात्र नभएर बालिकाहरु पनि हुने गरेका छन् । जिल्ला प्रहरी कार्यालयमा आर्थिक वर्ष ०६९÷०७० मा यौन दुव्र्यवहार सम्बन्धी २५ वटा मुद्धा दर्ता भएका छन् । दर्ता भएका मुद्धाहरु मध्ये आधा भन्दा बढी बालिका माथि भएको यौन दुव्र्यवहारको रहेको छ ।
यस आर्थिक वर्षमा कुल २५ वटा यौन दुव्र्यवहार सम्बन्धी मुद्दामा १७ वटा जवरजस्ती करणी (जजक) र ८ वटा जवरजस्ती करणी उद्योग (जजकउ) सम्बन्धी मुद्दा प्रहरीमा दर्ता भएको छ । यसरी यौन दुव्र्यवहारमा पर्ने बालिकाहरु ४ वर्ष देखि १५ वर्षसम्मका रहेका छन् । यौन दुव्र्यवहार गर्नेमा १४ वर्षका बालकदेखि ६८ वर्षका वृद्धसमेत रहेका छन् ।
अनौपचारिक क्षेत्र सेवा केन्द्र इन्सेक चितवनका अनुसार उल्लेखीत २५ मुद्दामा १९ जना बालिका यौन दुव्र्यवहारको शिकार वनेका छन् । २ वटा घटनामा २–२ जना बालबालिका यस्तो व्यवहारको शिकार वनेका छन् । बालिका माथिको यौन दुव्र्यवहार घटनामा १४ वर्षका २ बालकको समेत संलग्नता पाइएको छ । बालक भएकाले आवश्यक प्रक्रिया अपनाएर उनीहरु छुटिसकेको प्रहरीले जनाएको छ ।
मंसीर ७ गते वर्ष ९ र ८ की एकै घरकी दिदी वहिनी माथि जवरजस्ती करणी भएको मुद्धा जिल्ला प्रहरी कार्यालयमा दर्ता छ । घटनाको पीडक दिव्यनगरका वर्ष १४ को विकास (नाम परिवर्तन) ले एकै दिन दिदिबहिनीलाई जवरजस्ती करणी गरेका थिए । घटनामा संलग्न भएको पाईए पनि बालक भएकाले कानुनीे कार्बाही गरिएन । आवश्यक प्रक्रिया पुरा गरी विकास छुटेको प्रहरीले जनाएको छ । गत भदौ २ गते ११ वर्षकी बालिकामाथि १४ वर्षका श्याम –नाम परिवर्तन) ले जवरजस्ती करणी गरेको मुद्दामा पनि बालक भएकाले उनी पनि छुटिसकेका छन् ।
०६९ को साउनमा भरतपुरकी १४ वर्षीय बालिका सीमा (नाम परिवर्तन) पनि बलात्कृत भईन् । सीमा माथि भएको यौन दुव्र्यवहारको घटनाको जिल्ला अदालतले फैसला गरिसकेको छ । सीमालाई जवरजस्ती करणी गर्ने रत्ननगरका टेकमान गुरुङलाई अदालतले ८ वर्षको कैद सजाँय र ५० हजार क्षतिपूर्तिको फैसला सुनाएको छ । त्यस्तै सोही साउनको १९ गते भरतपुरकै ५ वर्षकी बालिका माथि जवरजस्ती करणी उद्योग गरेको आरोप लागेका वर्ष ६८ का शेरबहादुर थापा मगरलाई जिल्ला अदालतले ५ वर्षको कैद फैसला गरेको छ ।
सन् २००१ मा आइएलओले सडक बालबालिका माथि हुने गरेको यौन दुव्र्यवहारको बारेमा अध्ययन गरेको थियो । जुन अध्ययनले ६७ प्रतिशत सडक बालबालिका यौन दुव्र्यवहारको शिकार वन्ने गरेको तथ्याङ्क सार्वजनिक भएको थियो । सन् २००८ मा भने यौन दुवर्यवहारमा पर्ने सडक बालबालिको संख्या ८० प्रतिशत पुगेको पाईन्छ । त्यस वर्ष भ्वाइस अफ चिल्डे«न नामक संस्थाले गरेको अध्ययनमा ८० प्रतिशत सडक बालबालिकाहरु कुनै न कुनै हिसावले यौनदुव्र्यवहारको शिकार वन्ने गरेको तथ्याङक सार्वजनिक गरेको थियो । त्यस्तै सन् २००५ मा सीविन नेपालले देशका विभिन्न शहरमा गरेको एक अध्ययनले ४५ प्रतिशत बालबालिका आफू कुनै न कुनै हिसावले यौनदुव्र्यवहारको शिकार वन्ने गरेको तथ्याङक सार्वजनिक गरेको छ ।

(सञ्चारिका फिचर सेवा मध्यमाञ्चलको अगष्ट अंकमा प्रकाशित)

पीडालाई हराउँदै

हुर्किदैं गरेकी छोरीको भविष्यको चिन्ताले उनलाई साह्रै सताउँथ्यो । छोरीको पनि आफ्नो जस्तै बेहाल हुन्छ की भन्ने उनलाई लाग्थ्यो । अनिता चेपाङ(३६) को मन हिजोआज भने केही हलुका भएको छ । आफुले प्रेम पछि विवाह गरेको श्रीमान्ले दिएको पीडा केही कम हुँदैछ ।
उनले श्रीमान् कालीबहादुर चौधरीको विरुद्धमा दिएको मुद्धाको फैसला भएको छ । चितवन जिल्ला अदालतले गरेको फैसला अनुसार उनले श्रीमान्को सम्पतिबाट आफ्नो अंश पाएकी छिन् । चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको सुरक्षामा खटि आएका कालिबहादुरसँग अनिताको १३ वर्ष अघि प्रेम भयो । अनि परिवारको सहमतिमा विवाह पनि गरिन् ।
चितवनबाट सरुवा भएपछि कालीबहादुर भने उनको सम्पर्कबाट टाढिए । सम्पर्क विहीन बनेका श्रीमान्लाई सम्झँदै र छोरी हुर्काउँदैमा उनको वर्षहरु बिते । १२ वर्षीय छोरी सात कक्षामा पढ्ने भएकी छिन् । अदालतले गरिदिएको फैसलाले उनलाई अहिले आफुले न्याय पाएको महशुस भएको छ ।
  माईतीको भरोषामा माडी अयोध्यापुरी ६ मा बसेकी उनी अंश मार्फत पाउने सम्पतीले आफ्नो र छोरीको भविष्यलाई सहयोगी बन्ने उपयोगी मुलक कार्य गर्न चाहन्छिन् । रिटायर्ड भएर सुर्खेतमा बसेका श्रीमान्को उत्तरगंगा गाविसमा रहेको सम्पतिमा अधिकारको लागि सुर्खेद अदालतको कानुनी प्रक्रियाहरु पुरा गरिन् ।
अहिले उनीसँग आफ्नो विहे दर्ता र छोरीको जन्मदर्ताको प्रमाण छ । यसलाई उनी आफुले १२ वर्षदेखी गरेको संघर्षबाट मिलेको सफलता बताउँछिन् । आँट गर्नुपर्छ र पीडा खुलाउन सक्नुपर्छ भन्ने उनले बितेका १२ वर्षमा सिकेकी छिन् । श्रीमान् बहालवाला हुँदै पीडा बताउन र न्यायको पक्रिया बढाउन सकेको भए आफ्नो फैसलामा केही थप हुथ्यो भन्ने उनलाई लागेको छ । त्यसैले उनी पीडा लुकाउन नहुने र संघर्ष गर्न आँट गर्नुपर्ने बताउँछिन् ।
संघर्षले सफलता
विगत सम्झिँदा धनमाया (३३) लाई रुन मन लाग्छ । तर, वर्तमानमा सबै दुःख भुलाएर रमाएकी छिन् । सैनिक श्रीमान् गणेशबहादुरले दिएको दुःख र पीडालाई आँट र संघर्षमा बदल्न सकिन् ।
प्रेम विवाह गरेको श्रीमान्ले नै श्रीमतीको व्यवहार गरेनन् । अर्की बिहे गरे । आफ्नो सन्तानलाई अर्कैको भनेर आरोपसम्म लगाए । एकै छतमुनी बस्दा पनि बोली मिसिन मुस्किल भयो । छोरा र आफु बिरामी हुँदा पनि घरका सदस्यहरुले मानविय नाताले सम्म हेर्दिएनन् । सानो सानो कुरामा पनि छोरा माथि हुने कुटपिटलाई सहँदै सात वर्ष बिताईन् । उनलाई जिन्दगी नै बोझ लागेको थियो । तर, छोराको लागि उनले संघर्ष गर्ने आँट गरिन् ।
छ वर्ष देखी उनी भरतपुरमा छिन् । एक कार्यालयमा फुलबारी संभार र सरसफाईको काम गर्छिन् । ‘पहिला केही किन्नु परेपनि हातमा दुई पैसा हुँथेन, मेलापात गरेर गुजारा गरें’ उनी भन्छिन्– ‘अहिले सबै आफ्नै हातमा छ ।’ छोरा बोर्डिङमा ६ कक्षामा पढ्दै छ । गएको वर्ष उनले खर्च भरपाई पाम् भनेर नेपाली सेनाको मध्यपृतना कार्यालय हेटौंडामा निवेदन दिईन् । कार्यालयले उनको पक्षमा केही निर्णयहरु गरिदिएको छ ।
हरेक महिना उनी श्रीमान्को तलबको तीन भागको एक भाग पाउँछिन् । पेन्सनमा पनि उनको अधिकार सहितको नाम लेखिएको छ । उपचार कार्ड पाएकी छिन् । सेनाको मध्यपृतना कार्यालयले दिलाईदिएको अधिकारले उनको जीवनयापन सहज बनेको छ । धेरै वर्षको संघर्ष पछिको न्यायले उनको जीवनमा रस थपिएको छ । न्यायले जीउन हौस्याएको उनी बताउँछिन् ।
श्रीमान् अहिले शान्ति सेनामा गएका छन् । शान्ति सेनामा गए वापत पाईने सेवा सुविधा पनि आफुलाई दिलाईदिन उनले सेनाको मध्यपृतना कार्यालय हेटौंडामा निवेदन दिएकी छिन् ।
पीडित महिलाहरुको क्षेत्रमा काम गर्ने संस्था प्रभातकिरण सेवा समाजका अनुसार चितवनमा सेनाबाट पीडित हुने महिलाहरु एक सय १३ जना छन् । उनीहरुबाट जन्मेका बालबालिका एक सय ६८ जना छन् ।
उनीहरु मध्ये १९ जना महिलाले सेनाको मध्यपृतना कार्यालयबाट न्याय पाएका छन् । भने चार जनाले अदालती प्रक्रियाबाट न्याय पाएको सेवा समाजका अध्यक्ष छविलाल न्यौपानेले जानकारी दिए । उनीहरुले विवाह दर्ता, छोराछोरीको जन्मदर्ता, श्रीमान्को तलबको तीन भागमा एक आफ्नो अधिकार, सन्तानको पढाई खर्च, पेन्सनमा नाम लेखाउन र उपचारको लागि कार्ड पाएका छन् ।
मध्यपृतनामा ३७ जना महिलाले निवेदन दिएकामा १९ जनाको पक्षमा फैसला भएको हो । बाँकी निवेदनहरुको प्रकृया अघि बढाईएको उनले बताए । ‘बहालवाला हुँदैमा निवेदन दिँदा खोज्न र न्याय पाउन सहज हुनेरैछ’ न्यौपाने भन्छन्–‘सेवा निवृत भैसकेकाको प्रक्रिया अघि बढाउन गाह्रो भएको हामीले पायौं ।’

न्यायको प्रतिक्षामा...
‘केहीले कानुनी रुपमै न्याय पाएका छन्’ सेवा समाजका अध्यक्ष उनले भने–‘छोराछोरीको पढाई खर्च र सरकारबाट सैनिक श्रीमान्ले पाउने सुविधाहरुको केही हिस्सा पाएका छन् । सबै पीडितहरुले कानुनी प्रक्रियालाई अघि बढाउन सकेका छैेनन् ।’
५३ जना महिलाहरु न्यायको प्रक्रियामा जान चाहे पनि आर्थिक अभावका कारण चुपचाप बस्न बाध्य भएका छन् । उनीहरुका १ सय १२ जना बालबालिका छन् । २१ जना उमेर पुगेका बालबालिकको नागरिकता बनेको छैन । उनीहरु नेपाली नागरिक बन्ने पर्खाइमा छन् ।
मोतिका (१८) ले गाविसले सिफारिस गर्दा पनि नागरिकता बनाउन पाईनन् । गाउँमा जिल्ला प्रशासनबाट खटिआएको टोलीमा उनले नागरिकता बनाउन खोजेकी थिईन् । तर, बाबुको नागरिकता नहुँदा उनको नागरिकता बनेन । पछिल्लो पटक डेढ वर्ष अघि बुबालाई भेट्दा नागरिकता बनाईदिन उनले अनुरोध गरेकी थिईन् । त्यसपछि उनको बाबुसँग सम्पर्क नै भएको छैन ।
लमजुङमा बस्दै आएका उनको बाबु भोजबहादुर गुरुङ अहिले काठमाडौंमा बस्छन् भन्ने सम्म सुनेकी छिन् । सानो पसल गरेर गुजारा गर्ने आमा र बहिनीलाई छाडेर बाबुको खोजिमा उनी निस्कन सकेकी छैनन् ।

पुलिसनी दिदिको टेन्सन

‘कस्तो टेन्सन भाछ आफुलाई’ उनी भन्दै थिईन् । ‘अहिले त मोबाईल पनि अफ छ । बैनी यहाँ वरिपरी आज तास कहाँ खेलेको छ ?’ उनी आफ्नो श्रीमान्को खोज गर्दै थिईन् ।
प्रहरीको पोशाकमा आईपुगेकी ति दिदि भन्दै थिईन् –‘सानो सानो भने पनि व्यवसायमा अल्झाईदिन पाए त हुन्थ्यो नी’  ।
ड्यूटी पछि बासस्थान पुग्न हतारमा रहेकी थिईन् पुलिसनी दिदि । दिउँसो, बिहान र रात नभनी उनी ड्युटीमा खटिनुपर्छ । फुर्सदिला श्रीमान् भने कि क्यारेमबोर्ड खेलेर त कि तासको खालमा बसेर समय बिताउँछन् । श्रीमान्को समय केही उपयोगी कार्यमा सदुपयोग होस् भनेर उनी उपायको खोजिमा थिईन् ।
उनको कुरामा कति मर्म लुकेको थियो । अन्दाज मात्र लगाउन सकें मैंले । घर, परिवार, बच्चा अनि श्रीमान्प्रतिको जिम्मेवारी निभाएर ड्युटी पनि पुरा गर्न भ्याउँछिन् ति पुलिसनी दिदि । कति कष्टकर बनेको होला तिनको समय अनि मन पनि ।
जो एउटा श्रीमान्ले कुनै बाटो समातोस् भन्ने चाहना लिएर हिँडेकी छिन् । श्रीमान्को समय सहि काम लगाउन सके परिवार र आफ्नो लागि मात्र नभएर स्वयं श्रीमान्को लागि पनि राम्रो हुने ति पुलिसनी दिदि बताउँछिन् ।

सन्तान वियोगले देवघाटको बास

उनीहरु दुवैको दैनिकी परिवर्तन भएको छ । बर्दियाको देउडाकला ९ ककौरा घर भएका उनीहरुले जीवनशैली र बास नै परिवर्तन गरेका छन् । घर छाडेर देवघाट आएका छन् । बिहानदेखी साँझसम्म भजन, किर्तन र प्रवचनमा मन लगाउने प्रयत्न गर्छन् । मनको भारी, दुःखलाई भगवानको आराधनामा लाग्दा केही भुलिन्छकी भनेर उनीहरु देवघाट आएका हुन् ।
 ६४ वर्षीय चेतनाथ र ५६ की सावित्रीदेवी अधिकारीले आफ्नो जीवनमा भएको नचाहेको परिवर्तनसँगै सोचेका थिए अब देशमा पनि परिवर्तन हुनेछ । तर, उनीहरुले सोचे अनुसार देशमा केही परिवर्तन भएन् ।
देशमा भएको एक दशक लामो द्वन्द्वलाई सम्झने हो भने त उनीहरुको मुटु नै चिरिन्छ । सावित्रीका आँखा रसाउँछन् । उनको गला अवरुद्ध हुन्छ । चाहेर पनि बोल्न सक्दिनन् ।
यही द्वन्द्वका क्रममा उनीहरुले आफ्ना दुई सन्तान गुमाए । त्यो पनि छ महिनाको अवधिभित्र । उनीहरुका दुवै छोरा एकै दिन नेपाल आर्मीमा भर्ती भएका थिए ।  ‘देशको सेवा गर्न र जनताको सुखका लागि लड्छु भन्थे दुईटै’ सावित्री भन्छिन्–‘खोई उनीहरुले ज्यान दिए पनि के भा’छ र यो देशमा ?’
उनीहरुको जेठो छोरो धर्मेन्द्र कर्णालीमा भएको दोहोरो भिडन्तमा परेका र कान्छो छोरो कृष्ण घर आएका बेला माओवादीले अपहरण गरेर लगेपछि हत्या गरे भन्ने मात्र उनीहरुले खबर पाएका छन् । दुवै छोराहरुको राम्रोसँग अन्तिम संस्कार पनि गर्न पाएका छैनन् । ‘हड्डी मात्र ल्याएर दे पनि कमसेकम मन शान्त त हुन्थ्यो’ सावित्रीले आफ्नो मनको हुटहुटी पोखिन् ।
उनीहरुको ३५ र ३२ वर्षका छोराहरुले ०६१ सालमा देशको लागि बलिदानी दिए । शरीरमा छर्रा लागेर उपचार गरेर बिदामा घर आएका र निशस्त्र अवस्थामा रहेका कान्छो छोरालाई अपहरण गरेर हत्या गर्नु द्वन्द्वको नियम विपरित भएको चेतनाथ बताउँछन् । छोरालाई अपहरण गरेर लैजाने मान्छेहरु खुलेआम घुमिरहेको देख्दा आफुहरु थप पीडित भएको उनीहरु बताउँछन् ।
‘दुवै छोरा त गए, लाश त होईन हड्डी पनि पाईएन’ चेतनाथ भन्छन् ‘ मार्ने मान्छेहरु खुलेआम घुमिरहेको देख्दा बुढियाले मन थाम्न सकिन्, अनि उसकै लागि भनेर नै हामी दुवै देवघाट आएका ।’ २०६५ सालमा ६७ हजारमा किनेको कुटी नै उनीहरुको घरबास बनेको छ । उमेरले ६० को दशक वरिपरि रहेका दुवैको जीवन अहिले १०१ नम्बरको कुटीमा गुजारी रहेका छन् ।
छोराबुहारी र नातिनातिनासँगै हाँसखेल गरेर जीवन बिताउने उनीहरु सपना पनि देशको द्वन्द्वले खोस्यो । नेपालीलाई पीडा र आँशुमा डुबाउने द्वन्द्व देशमा नभएको भए अधिकारी दम्पती अहिले आफ्नै घर आगनमा रमाईरहेका हुन्थे । बर्दियामा रहेको आफ्नो जग्गा जमिन उनीहरुले बटैया दिनु पर्थेन । भने सावित्री मानसिक रुपमा विक्षिप्त पनि हुन्थिनन् र नियमित औषधी खानुपर्ने अवस्था पनि आउँथेन ।
‘जे त भयो मन त बाँध्नु नै पर्ने रहेछ ।’ निशस्त्र अवस्थामा रहेको छोरालाई अपहरण गरेर लैजाने र हत्या गर्ने दोषीलाई कार्बाही हुन्छ की भन्नेसम्म उनीहरुलाई आशा छ । त्यही भएर आफुसँग रहेका कागजपत्र चेतनाथले सम्हालेर राखेका छन् भने मानवअधिकारका क्षेत्रमा काम गर्नेहरुसँग पनि कुराहरु बुझिरहेका छन् । ‘हाम्रो मन बुझाउने बाटो नै त्यही हो कमसेकम दोषीलाई कार्बाही होस् । अनि हड्डी मात्र बुझेर भए पनि अन्तिम संस्कार विधि पु¥याएर गर्न पाम्’ चेतनाथले मनको कुरो फुकाए ।
राहत अन्तर्गत कान्छो छोराको सात लाख रुपैयाँ पाए । भने सावित्रिको नाउँमा मासिक साँढे छ हजार रुपैयाँ पेन्सन पाउँछिन् । वीरेन्द्र सैनिक अस्पताल छाउनीमा उपचारको लागि सुविधा पाएका छन् । जेठो छोरा धमेन्द्रको राहत रकम बुहारी र नातिनातिनाले १० लाख पाए । रकमको रुपमा पाएको राहतले उनीहरुको मनको पीडा भने शान्त भएको छैन ।
देशमा १० वर्षसम्म चलेको अशान्ति र द्वन्द्व पश्चात् पनि नेपालीले शान्तसँग जीवन बिताउन नपाएको चेतनाथ बताउँछन् । द्वन्द्वले देश र समाजलाई केही फाईदा नभएको उनको ठम्याई छ । भन्छन् –‘कति नेपालीका छोराछोरी मरे, कोही हराए । सम्पतिहरु पनि क्षती भयो । अनि फाईदा अहिले कुन नेपालीलाई भएको छ त?’

कान्दाका हामी साना साना बालबालिका..

लोत्थर गाविसको विकट गाउँ मानिएको कान्दाका बालबालिकाहरु । 

डिग्री गरेका युवा माछा पाल्दै

विज्ञान विषयमा डिग्री गरेका सात युवाहरु अहिले समुहमा बाँधिएका छन् । फरक फरक जिल्लाका उनीहरु सबै विज्ञानको मास्टर तहमा पढ्दा एकअर्कासँग परिचित भएका हुन् । उनीहरुको परिचयले अहिले गाढा रुप लिएको छ । त्यसैले उनीहरु सबै ‘द कोरोना अफ एग्रिकल्चर’ मा आबद्ध छन् । आफ्नै पहलमा खोलिएको कोरोना फर्मबाट माछापालनमा सहभागी छन् ।
फर्ममा सप्तरीका राहुल रञ्जन, दाङका सुनिल पौडेल, चितवनका उत्तम गुरुङ, पाल्पाका मधु नेपाल, मोरङका खगेन्द्र गौतम, कास्कीका हेमन्त ढकाल र स्याङ्गजाका रविन रानामगर छन् । उनीहरु सन् २००७–२००९ का एमएसी जुलोजीका विद्यार्थी हुन् । २५ देखी ३५ वर्ष उमेर समुहका उनीहरु कृषिलाई नयाँ तरिकाबाट अगाडि बढाउन चाहन्छन् ।
उनीहरुले गुञ्जनगर गाविसको शंकरचोकमा ५ विघा १४ कठ्ठा जग्गा भाडामा लिएर माछापालन गरिरहेका छन् । दुई वर्ष अघि १० लाख खर्च गरेर सुरु गरेको व्यवसायमा अहिले ३० लाख लगानी भैसकेको राहुलले जानकारी दिए । ‘माछाबाट भएको आम्दानी पनि हामीले यसैमा लगानी गरेका छौं’ उनी भन्छन् –‘अहिले हामी माछापालनलाई अध्ययन र अनुसन्धानको रुपमा अघि बढाईरहेका छौं ।’
स्नातकोत्तरमा माछासम्बन्धी अध्ययन गरेका राहुल र सुनीललाई माछापालनबारे जानकारी छ भने अरु ३ जनाले वातावरण विज्ञान र २ जना परजीवी विज्ञान पढेका छन् । माछापालनलाई स्याहार गर्ने जिम्मेवारी भने राहुल र सुनीलले गरेका छन् । पोखरी नजिकै सानो घर बनाएर बसेका उनीहरु पूरै समय माछाको स्याहार र पोखरीको हेरचाहमै बिताउँछन् ।
बाँकी ५ जना आ–आफ्नै क्षेत्रमा व्यस्त छन् । उनीहरु माछाको ‘मार्केट’ विस्तारमा सहभागी छन् । हरेक महिना भेटघाटको लागि गुञ्जानगर आउँछन् । सामुहिक मिटिङ्ग गर्छन् । भएका प्रगति बाँड्छन् र आगामी योजनाको बाटोहरु बनाउँछन् ।
लोकल जातका माछा बचाउने र माछामा आत्मनिर्भर बनाउने सोचका साथ उनीहरु यो पेशामा जोडिएको राहुल बताउँछन् । पढेकाले खेती गर्न हुँदैन जागिर नै खानुपर्छ भन्ने सोचलाई बदल्न चाहन्छन् । त्यसैले उनीहरु अहिले अनुसन्धानमा व्यस्त छन् । ‘इजरायलमा एक हेक्टरमा १८ टन माछा उत्पादन गर्छन्’ नेपालको माछा उत्पादन दरलाई बढाउन कोशिस गरेको बताउँदै राहुल भन्छन् –‘यहाँ अहिले प्रति हेक्टर चार टन हुन्छ, त्यसलाई बढाएर १८ नसके नी ८ टन त पु¥याउन सक्छौ नी ।’
अनुसन्धानमा आधारित रहेर माछापालन क्षेत्रको विकासका लागि राहुलले नेपाली सेनाको जागिर पनि छोडेका छन् । नेपाली सेनामा एसिस्टेन्ट केमिस्ट पदमा ४ वर्ष बिताएका उनले माछापालनमा नै आफ्नो भविष्य देखेका छन् । ‘जागिरमा चुनौती थिएन, मज्जा आएन’ राहुलले भने–‘म नयाँ नयाँ प्रयोग गर्न रुचाउने मान्छे, अरुलाई पनि रोजगारी दिनसक्ने काम गर्छु भनेर यता आएँ ।’ पढेका र नयाँ प्रयोग गर्न सक्ने युवाको कृषि क्षेत्रलाई आवश्यकता रहेको उनी बताउँछन् ।
१२ महिनामा एक पटक माछा उत्पादन गर्ने प्रचलन रहेकामा उनीहरुले १४ देखी १६ महिनाको बीच दुई पटक माछा उत्पादन गरेका छन् । कुन समयमा कसरी दाना दिँदा माछा बढ्छ, माछामा लाग्ने रोगहरु कसरी निर्मुल गर्न सकिन्छ, माछापालनमा प्रविधिहरुको प्रयोग, स्थानीय जातिका माछाबाट कसरी फाईदा लिने र अर्गानिक माछाको उत्पादन र बजार विस्तार कसरी गर्ने भनेर आफुहरुले अनुसन्धान गरी राखेको राहुलले बताए । उनीहरुको समुह माछापालनमा लागेपछि अहिले अरु शिक्षित युवाहरुलाई पनि प्रेरणा मिलेको छ ।

सीपले सक्षम सरस्वती

सरस्वती घिमिरे

 सरस्वती घिमिरे निरक्षर छिन् । तर उनलाई सीपले सक्षम बनाएको छ । उनी गुडिया बनाउँछिन् । त्यही सीपले गर्दा उनी आफ्नो ठाउँमा गुडिया दिदि भनेर चिनिन्छिन् । गुडिया बनाउन जानेकै कारण उनी सीपसँगै आर्थिक रुपमा पनि सक्षम बनेकी हुन् ।
४० वर्षीय उनी चितवनको भरतपुरमा डेरामा बस्छिन् । गीतानगरकी उनको १३ वर्षको उमेरमा बिहे भएको थियो । घर राम्रो नबसेपछि लामो समय एक्लै बसेकी उनले दोस्रो विवाह गरेको श्रीमान्सँग पनि उनको घरबार बसेन । आफ्नो पारीवारिक पीडा लुकाएर उनी अहिले आफ्नो सीप निर्खान लागेकी छिन्
सरस्वतीले गुडिया बनाएर मासिक ३० हजार रुपैयाँ आम्दानी गछिन् । भने आफ्नो बसाइँ र गुडिया बनाउन आवश्यक सामाग्रीको खर्च कटाएर मासिक आठ हजार रुपैयाँसम्म आम्दानी गर्छिन् । दुई जनालाई रोजगारी पनि दिएक िछिन् ।

सरस्वती घिमिरे

उनी गुडियामा कुकुर र पाण्डाका आईटमहरु बनाउँछिन् । ‘कुकुर र पाण्डा दुवैको माग अहिले छ ।’ आफुले बनाउने गुडियाको बारेमा बताउँदै सरस्वती भन्छिन् –‘ठूलो र सानो साईजको माग छ बजारमा त्यही अनुसार नै बनाउँछु ।
उनले गुडिया बनाउन थालेको छ वर्ष भयो । डेरामा बस्दा घरवेटीले गुडियाहरु बनाएको देखेर उनलाई पनि सिक्न मन लाग्यो । घरवेटीलाई आग्रह गरेर ड्राफ्ट तयार भएको गुडियाहरु सिलाउने काम गरेकी थिईन् । पछि विस्तारै उनले ड्राफ्ट कोर्न पनि सिकिन् । अहिले उनी ड्राफ्ट कोर्छिन् । अरुलाई सिलाउन दिन्छिन् भने फिनिसिङ्गको काम आफैं गर्छिन् ।
गुडिया बनाउन आवश्यक सामाग्री उनी काठमाडौंबाट ल्याउँछिन् । भने उनले बनाएको गुडियाहरु अधिकांश नारायणगढ बजारमा नै बिक्री हुन्छन् । गएको वर्षहरुमा नेपालगञ्जसम्म गुडिया बिक्रीको लागि गएकी थिईन् । अहिले नारायणगढको माग नै पुरा गर्न नसकेको सरस्वती बताउँछिन् । उनले बनाएको गुडियाहरु ८० रुपैयाँदेखी चार सय रुपैयाँसम्म पर्ने छन् ।
अर्डर आयो भने उनी फर्माइस अनुसार कुशनको सेट पनि बनाउँछिन् । आफ्नो लागि मेहनत गरेर आँफै कमाउन सक्ने सरस्वती भन्छिन्–‘नपढे पनि, दुःख पाए पनि बाँच्नको लागि अरुको भर पर्नु परेको छैन यसैमा खुशी लाछ ।’

बेक्कार आए जस्तो लाग्यो

बेक्कार आए जस्तो लाग्यो
म पुगेर उनीहरुलाई थप दुःखित् बनाएछु
आफ्नो पेशाप्रति मनमा गुनासाहरु उब्जिए
के गर्नु आफ्नो उत्तरदायित्व मात्र
त निर्वाह गरेको हो नी मैलैं ......।।

पत्रकारिता गर्न थालेपछि धेरै कुरा, परिवेश अनि मानिसहरुको बारेमा केही भए पनि जानकारी पाएको छु । खुशी अनि सफलताको कथाहरुलाई नियाल्ने मौका पाएको छ । प्रकृतिसँग नजिक भएको छ । विभिन्न नयाँ ठाउँहरुमा पुगेको छु अनि नयाँ मानिसहरुको नजिक पनि ।
मन कति हलुका हुन्छ अनि रमाईलो पनि जब प्राकृतिक सुन्दरताले जोडिएको ठाउँहरुसम्म पुग्छु । मानिसहरुको खुशी अनि सफलताका कुराहरुलाई सुन्छु अनि आफ्नो लयमा उनीहरुको शब्दलाई उर्ताछु । लाग्छ उनीहरुको खुशीलाई म धेरै जनासँग बाँड्दै छु । त्यती बेला मलाई आफ्नो काम र पेशाले गर्वको महशुस गराउँथ्यो ।
तर, सँधै यस्तो नभईदिने पीडा र दुःख अनि रोदन र अभावसँग पनि नजिक त हुनैैपर्ने । भुलिसकेको विगत, इतिहास, पीडा, दुःख र दर्दलाई पनि पुर्नस्मरण पनि गराउनु पर्ने आफ्नो कामले त आँफैलाई पनि पीडित बनाउँछ । लाग्छ कस्तो काम गरेछु, भुलिसकेको पीडा र विगत ताजा गराई दिने ।
जीवनका अनेक मोडहरुका घटनाक्रमले दुःखीत् भएका उनीहरुलाई पुनः मैंले पहिलेको जीवनशैली सम्झाई दिँए । घर सम्झाइँदिए । के भएको थियो । घटनाक्रमहरु पुर्नस्मरण गर्न लगाएँ । अब अगाडी नबढौं आफ्नो काम नै त्यही । उनीहरुको पीडालाई खोतल्दै थिएँ । मन भक्कानिएको, कैंयौं वर्ष लगाएर थामिएका आँशु बगाईदिने काम भयो म बाट ।
मेरो मन पनि अत्तालियो । दिल छोयो । कस्तो काम गर्न आएछु । उनीहरुलाई थप दुःखित बनाएँ । के मैंले यस्तो गर्नु हुन्थ्यो म सोच्न मजबुर भएँ । अनि मनमा छुट्टै आभाष भयो । कमसेकम मैंले उनीहरुको पीडालाई खोतल्दा उनीहरु माथि भएको घटनाक्रम अरु माथि नपरोस् भनेर सचेतनाको सन्देश त दिन सक्छु नी !!
मैले गरेको कामले उनीहरु जसरी नै अरु पीडित बन्ने क्रम रोकिनमा पो मद्दत गर्छ की ? मन केही ढुक्क बन्यो

०६९ का....

बग्नु मन छ जमिनमा खोला बगे जसरी
उड्नु मन छ आकाशमा चरा उडे जसरी.....।

खोला बगे जसरी बगेर टाढा जाने कुरा नगर्नु
बरु पवन उडे जसरी उडेर नजिक आउने कुरा गर्नु...।।

मानिसको मन न हो कहिले बगिदिन्छ, कहिले उडिदिन्छ, कहिले रमाईदिन्छ, कहिले हराईदिन्छ, अनि कहिले रुवाई पनि दिन्छ । कति फरक बन्छ समय सापेक्ष अनि परिवेश अनुसार । यहि जिन्दगी कहिले दिक्क लाग्दो, बोझ लाग्दो बन्छ त कहिले त्यो भन्दा कयौं गुणा फरक बन्छ ।
यस्तै फरक परिवेश र परिस्थितीहरुको एक संगालो वर्ष २०६९ पनि सकियो । अब मात्र सिमित बनेको छ एक सम्झना र एक अतित बनेर । धेरै कुरा आफैं सिकियो, अनि धेरै कुरा सिकायो वर्ष ०६९ ले जीवनमा । केही नौला र केही नयाँ अनुभवको अवसर दिलायो गएको वर्षले । सायद मेरो जीवनमा वर्ष ०६९ अलि बढि महत्वको बनेको हुनुपर्छ ।
फ्ल्यासब्याकमा गएर हेर्दा जीवनमा बितेका वर्षहरु मध्ये अलि बढि घोत्लिएको वर्ष हुनुपर्छ मेरो लागि । नयाँ अवसर, नयाँ पहिचान र नयाँ खोजिको लागि केही भए पनि मेरो व्यस्तता अलि बढाईदिएको छ वर्ष ०६९ ले । जसलाई कायम राख्ने काम ०७० मा कत्तिको गर्न सकिन्छ ?????

सिर्जना शक्ति कहिले पनि हुँदैन विफल..........

vढुङ्गाको कापा फोरेर पनि उम्रन्छ पिपल
सिर्जना शक्ति कहिले पनि हुँदैन विफल

नेपालीमा भन्दा तथ्य र अंग्रजीमा भन्दा फ्याक्ट लुकेको छ यि शब्दहरुमा । कति गहन छ । अनि नेपालको परिस्थिती र समय सान्दर्भिक पनि । महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले आफ्नो जीवनको अन्तिम क्षणमा भनेका र संरक्षित गरिएको शब्द हो ।
यहि शब्दहरुको सञ्जाललाई आधार मानेर जीवनमा प्रगति गर्ने नेपालीहरु पनि रहेछन् यहाँ । जसबाट हामीले सिक्नुपर्ने धेरै कुराहरु लुकेका छन् नेपाली समाजमा । त्यहि लुकेका अनि प्रगतिमा हिडेका सत्यहरुको सिको हामीले गर्नुपर्ने दिन आएको छ ।
सायद देशमा भएका १० प्रतिशत युवाले मात्र पनि यो शब्दहरुको मर्महरु बुझेर नेपालमा नै केहि गरिदिए .... । त्यो दिन नआउला भन्न सकिन्न जुन दिन हामी नेपालीहरु कोही पनि खानाको लागि भोको र कपडाका लागि नाङ्गो बस्नुपर्ने छैन । जसरी अहिले मुगु, बाजुरा, कर्णाली......... का हाम्रा नेपालीहरु बस्न परिरहेको छ । जो देशमा भएका गतिविधी र कुराहरुबाट निकै टाढा छन् । उनीहरुलाई यो कुराको कुनै मतलब पनि छैन । उनीहरुलाई मात्र सरोकार छ त अनिकालको बेलामा के खाएर गजोए टार्ने ।
नारायणी नदीसँगै जोडिएको नारायणगढ बजारले जसरी पछिल्लो वर्षहरुमा प्रगती गरेको छ । के त्यसरी नै देशका अन्य ठाउँहरुले पनि प्रगती गर्न सक्ने छैनन् त ? केही दशक अघिको त कुरा हो नी यो नारायणगढ अहिलेको नारायणगढ बनेकै थिएन । यहाँको बजार सानो ढाक्रे बजारको रुपमा सिमित थियो । जहाँ नुनको व्यापार हुन्थ्यो ।
पहाड तिरका मानिसहरु हप्तौं लगाएर नुन किन्न नारायणगढको ढाक्रे बजार आउँथे । नारायणगढको शहीद चोक र पोखरा बसपार्क क्षेत्रमा मात्र केन्द्रित रहेका घरहरु सबै खरका थिए । खरबाट बनेका साना घरमा सिमित नुनको व्यापार हुन्थ्यो । तर, अहिले कति परिवर्तन भएको छ नारायणगढको स्वरुप ।
नारायणगढको मात्र होईन नारायणगढमा बस्ने मानिसकोे जीवन पनि परिवर्तन भएको छ । के यस्तो परिवर्तन सबै नेपालीको जिवनमा हुन सक्दैन र ? के यस्तो परिवर्तन नेपालको सबै ठाउँमा गर्न सकिदैन र ? जसरी पाँच दशकको अवधिमा नारायणगढ आजको विशाल नारायणगढ बजार बनेको छ । के त्यसरी नै सबै परिवर्तन हुन सक्दैन र ?
फेरी कुरा आउँछ त्यही लगनको अनि परिश्रमको । अनि तिनै शब्दहरुको । जसको सिर्जना महाकविले गरेका थिए । यी शब्दको मर्मलाई जाँच्ने अनि व्यवहारमा उतार्ने कला अनि साहस हुनु अहिलेको अपरिहार्यता हो । अनि पो हामी नेपाली भएर नेपालको लागि केही गर्न सक्यौं भनेर गर्व गर्न सक्दछौं ।

ढुङ्गाको कापा फोरेर पनि उम्रन्छ पिपल
सिर्जना शक्ति कहिले पनि हुँदैन विफल..........

सिँगारेर होईन तर त्यसै राम्रो नेपाल

गीत सुनाउँदै यमन चेपाङ

धुँवा, धुलो र कोलाहलबाट मुक्त छ यो वातावरण । ठाउँ पनि शान्त छ र शित्तल पनि । चितवनबाट आएको मलाई भने यो ठाउँ चिसो लाग्यो । बिहान र बेलुका त जाडोको जस्तै महशुस पनि ।
दोस्रो पटक आईपुगेको छु यो ठाउँमा । पहिलो दिन आउँदा दुई दिनको थियो यो ठाउँमा । अहिले भने तीन दिनको बसाइँ । भक्तपुरको नगरकोटमा जलवायु परिवर्तन र जनजाती सरोकार रेडियो कार्यक्रमका सञ्चालक साथीहरुसँगको यो बसाइँ रमाईलो भैरहेको छ ।
विगत १९ महिना देखी चितवनको सिनर्जी एफएममा स्थानीय स्तरमा यो कार्यक्रम उत्पादन गर्ने जिम्मेवारी बहन गरेको छु । भने विभिन्न जिल्लाबाट आउनुभएका साथीहरुको अनुभव आदान प्रदान चलेको छ । विभिन्न जिल्लाका स्रोत व्यक्तिहरु पनि सँगै हुनुहुन्छ ।
उहाँहरुको यो संयुक्त बसाइँले ऊर्जा थपिराखेको छ । ऊर्जालाई थप्ने कामलाई संगितले थप रोचक बनाएको छ । स्रोत व्यक्तिको रुपमा चितवनका यमन चेपाङ पनि आउनु भएको छ । उहाँले गीत पहिला पनि विभिन्न कार्यक्रममा सुन्न पाएको थिए । आज पनि उहाँले गीत सुनाउनु भयो ।

जलकुम्भीको सौन्दर्य

कोरी बाटी छैन तर त्यसै राम्रो हिमाल
सिँगारेर होईन तर त्यसै राम्रो नेपाल
राम्रो भन्नु रङ्ग होइन माटो पो त राम्रो
हाम्रो भन्नु अरु होइन नेपाल पो त राम्रो
फाँट राम्रो अनाजले पाखा बनेलीले
भाका राम्रो लै बरीले रोदी जुनेलीले
कोरी बाटी छैन तर त्यसै राम्रो हिमाल
सिँगारेर होईन तर त्यसै राम्रो नेपाल

देशप्रति सर्मपित यो गीतको शब्द निकै मिठो लाग्यो । सायद यो शब्दले सबैको मनलाई छुन्छ ।

विश्व शान्तिका लागि उल्टो साईकल यात्रा

साईकल नेपाली समाजको एक मुख्य सवारी साधन हो । मधेश र तराई क्षेत्रका मानिसहरु यसको प्रयोग गर्छन् । छोटो दुरीको यात्राका लागि साईकलको भुमिका महत्वपुर्ण छ । जीवनयापन सहज बनाउनको लागि बालक, युवाका साथै पाका उमेरका मानिसहरु पनि साईकलको प्रयोग गर्छन् ।
उदयपुरको त्रियुगाका २८ वर्षे विरेस दाहालको जीवन पनि साईकलसँग जोडिएको छ । उनी पनि साईकल चलाउँछन् । तर, सामान्य मानिस भन्दा फरक तरिकाले । सबै मानिसको भन्दा उनले साईकल चलाउने ‘स्टाइल’ फरक छ । उनी उल्टो बसेर साईकल चलाउँछन् । उल्टो साईकल चलाउनु उनको रहर मात्र होईन् । आफुले गर्ने उल्टो साईकल यात्राले विश्वमा केही सन्देश दियोस् भन्ने उनी चाहन्छन् ।
त्यसैले त उनी विगत आठ वर्ष देखी उल्टो साईकल चलाएर विश्व भ्रमणमा छन् । यस अवधिमा उनले ४३ वटा देशको यात्रा गरिसके । उनको यो यात्रामा काभ्रे अनेकोटका ४६ वर्षका जनार्दन खनालले साथ दिएका छन् । खनाल भने सुल्टो साईकल चलाएर यात्रामा सहभागी भएका हुन् ।
विश्व शान्ति र सद्भावका लागि साईकल यात्रा सुरु गरेका दाहाल भन्छन् –‘शान्तिको कामना गर्दैै, शान्ति सन्देश फैलाउन उल्टो साईकल यात्रा गरेको हुँ’ । सन् २००४ मा उनीहरुको जोडीले १६ दिन लगाएर नेपालको मेचीबाट महाकालीसम्म साईकल यात्रा गरेका थिए । २००५ वाट भने उनीहरु विश्व भ्रमणमा निस्केका हुन् । विश्व साईकल यात्राका क्रममा उनले एसियाको २८ र अफ्रिकाको १५ वटा देशको भ्रमण गरिसके ।
यात्राका क्रममा दैनिक न्युनतम ८० देखी १५० किलोमिटरसम्म साईकल गुडाएको अनुभव उनीहरुसँग छ । उनीहरुको साईकल यात्राका क्रममा ३४ लाख रुपैयाँ खर्च भैसकेको दाहाल बताउँछन् । ‘हामीसँग यती धेरै पैसा पनि थिएन । साईकल यात्रामा खर्च गर्न सक्नेगरी’ उनी भन्छन् –‘जुन ठाउँमा हामी गयौं त्यहाँ बसोबास गर्ने नेपाली तथा त्यहाँको बासिन्दाले सहयोग गर्नु भएको छ । फेसबुक अभियान बाट मात्रै हामीले छ लाख रुपैयाँ सहयोग पाएका थियौं’ ।
साईकल यात्राको क्रममा उनीहरु नेपाली पोशाक दौरा सुरुवाल र ढाका टोपी लगाउँछन् भने नेपाली झण्डा साथै लिन्छन् । जसका कारण नेपालको पहिचान र संस्कृति प्रबद्र्धन गर्न सकेको दाहालले बताए । आफ्नो जोडीको साईकल यात्राबाट क्षणिक रुपमा भए पनि शान्ति स्थापना हुने उनी विश्वास राख्छन् । ‘उल्टो र सुल्टो गरेर सडकमा साईकल चलाउँदा सबैको ध्यान केन्द्रित हुन्छ; आफ्नो साईकल चलाईबाट सन्तुष्ट दाहाल थप्छन् –‘साईकलमा हामीले शान्तिको सन्देश पनि राखेका छौं, जसले विश्वमा शान्ति हुनुपर्छ भनेर सबैको मनलाई एक पटक छोएको हुन्छ ।’
दाहाल एक रंग कर्मी हुन् भने खनाल पूर्व शिक्षक । शिक्षण पेशा छाडेर खनाल साईकल यात्रामा सहभागी भएका हुन् । सन् २०१७ सम्ममा एक सय ५१ देशको भ्रमण गरेर साईकल यात्रा सम्पन्न गर्ने उनीहरुको योजना छ । यस पछिको योजना बारे पनि उनीहरु दुवै साझा योजना छ । भन्छन् –‘विश्व शान्तिको लागि सुरु गरेको साईकल यात्रा पुरा गरेपछि समाजसेवामा सहभागी बन्छौं ।’

महिलाको सहारा बन्दै कल्पवृक्ष

रिसाईकलिङ गरेर बनाईएको हात्ती

‘रिसाईकल’ अर्थात पुनः प्रयोग । कल्पवृक्ष ग्रेटर गुड्सले पुनः प्रयोगमा जोड दिएको छ । हस्तकलाका सामाग्री होस् या त लाईट । सबैमा रिसाईकललाई ध्यान दिईएको छ । कल्पवृक्षले महिलालाई उद्यमी बनाउन रिसाईकललाई जोड दिएको हो ।
एक वर्षदेखी यसले पुनः प्रयोग गर्न मिल्ने वस्तुलाई सीपमा ढालेर आम्दानीको स्रोत बनाउन सहयोग गरिरहेको छ । कल्पवृक्षको कार्यालय सौराहामा रहेको छ । यसले हस्तकला र सोलार लाईटको बिक्रि वितरणका लागि सौराहामा बिक्री केन्द्र पनि सञ्चालन गरेको छ ।
कल्पवृक्ष ग्रेटर गुड्सको बिक्री केन्द्रमा चितवन तथा अन्य जिल्लाका महिला उद्यमीहरुले निर्माण गरेका हाते सामाग्रीहरु राखिएका छन् । ग्रीन सोसाईटीका महिलाले बनाएको हात्तिको लिडको कागज, सपना भिलेजको बोरा तथा प्लाष्टिकबाट बनाईएका ब्याग, आदर्शगृहका हस्तकला, जनकपुरको मिथिला चित्र पसलमा छन् ।
पसलमा महिला दिदिबहिनीले स्थानीय स्तरमा रिसाईकलिङ विधिबाट बनाएको सामाग्रीलाई प्राथमिकता दिएको कल्पवृक्षकी अगुवा सीता अधिकारी बताउँछिन् । जुन सामाग्रीहरु विदेशी पर्यटकले किन्छन् । १२ वर्ष महिला बचत सहकारीमा आबद्ध भएर महिलाको आर्थिक अवस्थाको बारेमा जानकार सीता कल्पवृक्षबाट सीपको विकास गरि महिलालाई आत्मनिर्भर बनाउन लागेकी छिन् ।
 बछौली गाविसको सौराहा बस्ने ३८ वर्षीय सीताको अगुवाईमा पुन रिसाईकलिङ वस्तु र ऊर्जाको क्षेत्रमा काम गर्न कल्पवृक्ष संस्था खोलिएको हो । कल्पवृक्ष मार्फत उज्यालोमा महिलाहरुको पहुँच पु¥याउन पनि उनले मेहनत गरेकी छिन् । महिलाहरुको आर्थिक हैसियत नाप्दै उनीहरुको समस्या बुझेर स्वास्थ्यलाई पनि ख्याल राख्दै उनले नविकरणीय ऊर्जाबाट अध्याँरो भगाउने मेशो मिलाएकी छिन् ।
       विद्युतको सुविधाको उपयोग गर्न नपाएका धेरै महिलाहरु बिहान र रातको समयमा अँध्यारोमा काम गर्न बाध्य छन् । १२ वर्ष महिला बचत सहकारीमा आबद्ध भएर महिलाको समस्या बुझेकी चितवनको बछौली गाविसको  सौराहा बस्ने सीता अधिकारी अहिले कल्पवृक्ष मार्फत समाजमा उज्यालो समय बढाउन व्यस्त छिन् ।
 न्युन आर्थिक अवस्था भएका महिलाहरुलाई जीविकोपार्जनका गतिविधीमा अध्याँरोले पारेको असहज परिस्थितीलाई कम गर्ने उनको प्रयास हो । उनले दुई वर्षदेखी यहि कोशिस गरिरहेकी छिन् । अर्थशास्त्रमा डिग्री गरेकी ३८ वर्षीय सीतालाई नेपाली महिलाको आर्थिक हैसियतको बारेमा पनि राम्रो जानकारी छ । त्यसैलै उनी एकै पटक आर्थिक भार नपर्ने गरी निश्चित योजना सहित आफ्नो कार्यमा लागेकी छिन् ।
महिलाहरुको दैनिक कार्यमा नविकरणीय ऊर्जाको प्रयोगका बारेमा उनको संस्थाले काम गर्छ । सौर्य ऊर्जाको उपभोगमा कल्पवृक्षले जोड दिएको छ । अहिले डि लाईट नामक सौर्य ऊर्जाबाट चार्च हुने लाईटको बिक्री वितरण गर्ने कार्य कल्पवृक्षले गरिराखेको छ ।

क्ष्तब ब्मजष्पबचष्
नेपाली समुदायको लागि सुहाउँदो भएकोले यो लाईट समुदायमा लगिएको उनी बताउँछिन् । ‘सामाग्री जुन भए पनि हामीले प्रयोग गर्न सक्ने र फाईदा लिन सक्ने हुनुपर्छ’ सीता भन्छिन्–‘अहिलेसम्मको मार्केटलाई अध्ययन गर्दा र नेपाली दिदिबहिनीले रुचाएको सामाग्री उपलब्ध गराउनमा जोड दिएका छौं ।’ जसले महिलाको दैनिक जीविका चलाउन र रातको फुर्सदमा हस्तकलाका सामाग्री निर्माण सहयोग पुगेको छ ।
       ९ सय र २९ सय रुपैयाँ पर्ने सौर्य लाईट अहिले एक हजार नेपालीले प्रयोग गरिरहेको सीताले जानकारी दिईन् । उनका अनुसार हल्का, बलियो, नफुट्ने, लिएर हिँड्न पनि सजिलो र सामान्य वल्वको तुलनामा चार देखी दश गुणासम्म उज्यालो दिने भएकोले यो लाईट रुचाईएको छ । सामान्यतया पाँच घण्टा घाममा राखेको लाईट १० घण्टा बल्ने गरेको उनले जानकारी दिईन् ।
नविकरणीय ऊर्जाको क्षेत्रमा काम गर्ने इमपावर जेनेरेशनको सीता नेपाल प्रबन्धक पनि हुन् । इमपावर जेनेरेशनले सौर्य ऊर्जाको उपभोगका लागि कल्पवृक्षलाई सहयोग गरेको छ । न्युन आर्थिक अवस्था भएकाहरुलाई किस्ताबन्दीमा र सस्तो ब्याजदरमा इमपावर जेनेरेशनको इनर्जी फन्ड मार्फत कल्पवृक्षले महिलाहरुलाई लाईट उपलब्ध गराउने गरेको छ ।
 चितवनमा अहिले झुवानी महिला, गैंडा पर्यटन र हर्नरी तीन वटा सहकारीमा यो फन्डको व्यवस्था गरिएको छ । जसबाट ८ प्रतिशत ब्याजदरमा ऋण लिएर महिला दिदिबहिनी लाईट किन्न सक्ने व्यवस्था मिलाएको उनले बताईन् । जसले उज्यालोका लागि अन्य ऊर्जामा खर्च हुने रकम बचत भएको सीता बताउँछिन् ।
       न्यून आर्थिक अवस्था भएका एक नेपाली परिवारले एक महिनामा साँझ र बिहानको समयमा आफ्नो क्षमताले सकेको उज्यालो प्रयोग गर्न सामान्यतया मासिक दुई सय देखी छ सयसम्म खर्च गर्ने गरेको उनले पाएकी छिन् । जुन टुकीमाराको ब्याट्री र मट्टितेल किन्नमा खर्च हुने गरेको छ । उज्यालोका लागि दूई महिनामा गरिने खर्चले कम्तीमा दुई बर्ष बाल्न सकिने सौर्य लाईट किन्न सकिने सीता बताउँछिन् ।

सीता अधिकारी 

बर्दियाको मुक्त कमैया र सुकुम्बासी बस्तीमा सौर्य लाईटको उपयोगको संभाव्यता अध्ययन गर्दा उनले टुकिमारामा प्रयोग गरिने व्याट्रीले बस्ती नै दुषित बनाएको पाईन् । भने, होचा घरहरुमा मट्टितेल बत्ती प्रयोग गर्दा आगलागीको जोखिम भेटिन् । त्यसैले बर्दिया र सिराहामा पनि उनी सस्तो दरमा सौर्य लाईटको व्यवस्थाका लागि योजना निर्माण गरेकी छिन् । बर्दियाको कालिका, मोतिपुर, मैनापोखर, पनाहा, मगरगढी, महमदपुर, देउडाकला गरी छ गाविस र गुल्लेरिया नगरपालिकामा सौर्य ऊर्जाको लागि काम गर्दैछिन् ।
महिलाहरुलाई उद्यमी बनाउन नविकरणीय ऊर्जाको प्रयोगमा उनले जोड दिएकी हुन् । ‘उज्यालोको व्यवस्था भएमा काम गर्ने समय बढ्छ’ महिलाको क्रय शक्ति बढाउन सौर्य लाईट सहयोगी हुने बारेमा बताउँदै उनी भन्छिन्–‘साना र घरेलु उद्यम गर्ने महिलाहरु साँझ तथा रातको फुर्सदमा एकछिन काम गर्न पाउँछन्’ । विद्युतमा पहुँच नपुगेका र लोडसेडिङ्गको समस्या बेहोर्नु परेकाहरुलाई सौर्य लाईट उपयोगी रहेको छ । भने यसले मानिसको स्वास्थ्य र पर्यावरण दुवै स्वच्छ राख्न पनि सहयोग गरेको छ ।
कल्पवृक्षले महिलाहरुलाई उद्यमी बनाउन सीप सिकाएको छ । संस्था मार्फत इम्ब्रोईडरी तालिम दिएको सीताले जानकारी दिईन् । उनीहरुले उत्पादन गरेको टि–सर्ट पनि पसलबाट बिक्री हुने गरेको छ । माग अनुसार उत्पादन भने पसललाई उपलब्ध हुन सकेको छैन । भने, महिला उद्यमीहरुको उत्पादनको गुणस्तर र मात्रा बढाउन आवश्यक रहेको सीता बताउँछिन् । जसको लागि आउने दिनमा कल्पवृक्षले काम गर्ने उनले बताईन् । रिसाइकलिङ गरेर बनाएको सामानले महिलाहरु उद्यमशील बनेर आम्दानी त हुने नै भयो यसले वातावरण पनि स्वच्छ र सुन्दर राख्न सहयोग पुगेको सीताको भनाई छ ।

संगितको मञ्जा नै छुटटै

हिजो दिनभर पानी पर्यो । मध्य दिनको समय नै अन्धकारमय बन्यो । अकस्मात तापक्रम पनि चिसो भयो । चिसो मौसममा गीत सुन्नुको मज्जा नै बेग्लै । त्यो मज्जाको पनि मैंले भरपुर उपयोग गरें । मञ्जा लिने मेशो जुटाई दिएको थियो  सिनर्जी एफ.एमले ।
हिजोको साँझ सिनर्र्जी राईजिङ्ग स्टारको फाईनल हेर्न पुगियो नारायणी कला मन्दिर । हरेक कार्यक्रमहरुमा सँगै हिँड्ने दाईहरुसँगै । पत्रकार दाजुहरु रमेश, दिपेन्द्र, अनिल, प्रविण, विमल र साथी सावित्रि र सरितासँगै बसेर खुब रमाईलो गरियो । केही अघि भएको टप टेनको कन्सर्टमा पनि उत्तिकै रमाईलो गरिएको थियो ।
हिजो त नेपाली संगितका पुराना गीत पनि सुन्न पाईयो । यति चोखो यति मिठो दिउँला तिम्लाई माया, आँखा छोपि नरोउ भनि भन्नुप¥याछ, म त लालि गुँरास भएछु, फुलको थुङ्गा बहेर गयो गंगाको पानी, उकाली ओरालीहरुमा । विरलै सुन्ने अवसर पाईन्छ यस्ता गीतहरु । नारायण गोपाल र तारादेवीको स्वरलाई निकै मिठोसँग स्टारका पाँच फाइनलिष्टहरुले सुनाएका थिए । त्यो पनि जर्जहरुको फर्माइसमा ।
ट्रफि जित्ने र विजयी बन्ने त एउटै नै त हो । मेरो गाउँ गुञ्जनगरका किरण गुरुङ स्टार बने । उपाधी जिते । नवलपरासीका जीतु थापा र निर्मला गोदामीले पनि दर्शकलाई मोहित पारे ।

किरण गुरुङ

गीत गाउनु पनि कला हो । स्वर पाउनुपर्दो रैछ । के गर्नु आफु त त्यस मामिलामा दश कदम पछाडि नै परियो । रहर गरेर मात्र पनि नहुने । जे होस् संगितमा डुब्न चाँही मलाई खुब मज्जा लाग्छ ।
प्रतिभाको कदर गर्दै बाटोमा केही बढ्न सहयोग गरेको छ सिनर्जीले । आफु पनि आबद्ध रहेको रेडियोको यस्तो कदमले खुशी बनाउँछ । यो एउटा राम्रो कदम हो । जसले प्रतिभाको सम्मान त भयो नै कसैभित्र लुकेको प्रतिभा पनि बाहिर आउने अवसर मिलेको छ ।

विजेता किरणलाई धेरै धेरै बधाई अनि शुभकामना । नेपाली संगितको आकाशमा किरण बन्न प्रयास गर्नु । संगितको मर्मलाई कायम राख्दै आफ्नो गारेटो बनाउनु । नेपाली संगितको आकाश अझ फराकिलो बनोस् । नेपाली कुना र कन्दराका गीतहरु पनि आकाशमा अटाउन सकोस् ।

आमाबाट केही सिक्न सक्नुपर्छ

मेरी आमा र यो देशको आमा भनिएका नेताहरु बीच धेरै भिन्नता छ

अामा

चार दिने कान्दा यात्रा पछि मज्जाले बिरामी भईयो । रुघा र खोकीले सतायो । एक सातासम्म पनि सञ्चै भएन । हिजो घर पुगियो । घर पुगेर आमाले दिनुभएको तातो पानीले निकै हल्का बनायो ।
घरमा एक्लै बस्दै आउनुभएकी मेरी आमाले गर्नु भएको त्यो केयरले मलाई आमाको मातृत्व र ममताको अनुभूती भयो । त्यो पनि छुट्टै तरिकाको । तीन सन्तान भएर पनि आमा अहिले घरमा एक्लै हुनुहुन्छ । हामी सबै घरबाट टाढा छौं ।
उमेर ६० को हाराहारीमा रहनु भएकी आमाले घरबारी एक्लै हेरीराख्नु भएको छ । सबै मेशो मिलाई राख्नु भएको छ । दुरीको हिसाबले अलि नजिक भएकी म साता अथवा १५ दिनको मेशोमा एक पटक घर पुग्ने गर्छु । म घर पुग्दा आमाको अनुहार उज्यालो हुन्छ । माया र ममताले भरिएकी आमाले हाम्रो पनि ज्यादै ख्याल राख्नु हुन्छ ।
अक्षरको मेशो मेलो केही नभए पनि एक्लै सबै कुराको जोहो गर्नु हुन्छ । अनि व्यवस्थापन पनि । कत्ति मज्जाले गर्नुहुन्छ सबै कुराको सहज व्यवस्थापन ।
देशमा अहिले धेरै नै भद्रगोलमा छ । यो सबै हुनुमा देशको आमाले देशको सक्षम व्यवस्थापन गर्न नसकेर नै हो । देशलाई अघि बढाउने व्यवस्थापन गर्ने जिम्मेवारी लिएका राजनीतिक दल र त्यसका नेतृत्वकर्ताले देशलाई झन् भद्रगोल बनाए । उनीहरु देश सपार्न भन्दा पनि विगार्नमा तल्लिन भए । अनि आफु चाँही राम्रोसँग सप्रिए । आफु बने तर देश विगारे ।

मेरी आमा जो दिन र रात हाम्रो लागि खटिईन्, अझै पनि खटिदैछिन् । उनमा र यो देशका नेताहरु बीच त तुलना गर्न नै मिल्दैन । आमा खटिईन र त हामीलाई यो अवस्थामा पु¥याईन । यदि नेताहरु पनि मेरी आमा जसरी नै निस्वार्थ खटिएको भए यो देश पनि आज धेरै माथि जाने थियो ।

चैते धानखेतीको चर्चा

संविधानको होइन चैते धानको खेती गर्दैछन् किसान
संविधान खेतीको चर्चा पनि ज्यादै पुरानो भैसक्यो नेपालीहरुको लागि । त्यसैले त त्यसको चर्चा गर्न छाडेर नेपाली किसान अहिले चैते धानको खेती गर्दैछन् । मेशो मिलाउँदै छन् ।
संविधानको चर्चाका लागि सिध्याएको पाँच वर्षले केही गर्न सकेन । बरु चैते धानको लागि त्यती समय दिएको भए कति नेपालीको पेट भरिन्थ्यो होला ।

सिँचाई पु¥याउन सके असारमासको भन्दा राम्रो उत्पादन हुन्छ भन्छन् कृषक । त्यसैले त उनीहरु अहिले चैते धान रोप्नको लागि जुटिरहेका छन् ।

परिवर्तनको बाटोमा

उनीहरु अहिले जीवनमा केही सिक्दैछन् । सिकाईलाई जीवनमा उतार्दै छन् । लोत्थर गाविसको विकट मानिएको कान्दाका बासिन्दा आफुलाई परिमार्जित गर्दै छन् । जसमा उनीहरुले देखाएको तत्परताको कदर त सबैले गर्नै पर्छ ।

उनीहरुको त्यो उत्साह र जीवनशैलीलाई नजिकबाट नियाल्ने अवसर पाएँ । अवसर जुराईदियो मितेरी फाउण्डेशनले । चेपाङ गाउँ पहिला पनि पुगेको थिए । भरतपुरबाट नजिकै रहेको ठाउँहरुमा गएको मैले त्यहाँको विविधतामा धेरै अन्तर पाएँ ।

मुस्किलले छ महिनासम्म खानाको जोहो गर्न सक्षम उनीहरु अहिले आफ्नो जीविकालाई उकास्ने तरखर गर्दै छन् । सरसफाईमा ध्यान दिन थालेका छन् । हप्ताको एक पटक त नुहाईन्छ हो भन्छन् । जसले पनि उनीहरुको सचेतनालाई प्रष्ट पार्न थालेको छ । उन्नत बीउबिजन प्रयोग गरेर उत्पादन बढाउने सुर कसेका छन् । सीप सिक्न थालेका छन् ।

मुख्य कुरो त उनीहरुले आफ्नो लाज ढाक्न थालेका छन् । कपडाको अभाव हुँदाको त्यो अवस्था र अहिलेको अवस्थाको चित्रण गर्ने हो भने ठूलो अन्तर पाईन्छ । कपडा लगाउनुपर्छ, सफा बस्नुपर्छ, स्वस्थ रहनुपर्छ, सीप सीक्नुपर्छ र पढ्नुपर्छ भन्ने ज्ञानको विकास भएको छ । 

उनीहरुमो यो चेतनाको विकास गर्ने मितेरीको यो कदम उल्लेखनीय छ ।